Palma kokosowa (Cocos nucifera, ang. Coconut) jest potęż­nym drzewem żyjącym ponad 100 lat, o wysmukłym pniu, wysokości do 30 m, uwieńczonym pióropuszem około 30 dużych (4-5 m), pierzastych liści. Kwiaty męskie i żeńskie zebrane są w oddzielne krótkie kwiatostany, wyrastające z kątów liści, a ponieważ kwiatostany wyrastają z kąta każdego nowego rozwijającego się liścia mniej więcej w rytmie miesięcznym, praktycznie przez cały rok można zbierać z drzewa kolejno dojrzewające owoce. Prawie rok upływa od zapłodnienia kwiatu do całkowitego dojrzenia owocu, co umożliwia także zbiór owoców w różnym stadium dojrzałości.

Pochodzenie palmy kokosowej nie zostało zupełnie wyjaśnione, ale wydaje się, że wywodzi się ona albo z wysp Polinezji i Indonezji, albo z Afryki Wschodniej. Już w bardzo wczesnych epokach historycznych, około 4000 lat temu, uprawa tej palmy rozpowszechniła się w wielu krajach poza jej pierwotnym zasięgiem. Na ogół utrzymuje się, że prądy morskie roznosiły orzechy kokosowe po wybrzeżach i wy­spach na oceanach, głównie Indyjskim oraz Pacyfiku. Teoria ta nie jest wiarygodna, ale ma wielu zwolenników, gdyż faktem jest, że owoce palmy kokosowej mogą dryfować do 4500 km po morzu, zachowując zdolność kiełkowania.

Europejczycy zainteresowali się palmą kokosową dopie­ro w połowie XIX wieku, gdy olej kokosowy zaczęto stosować masowo do fabrykacji mydła, a następnie jako tłuszcz jadalny (głównie do smażenia i do produkcji mar­garyn). Od tego czasu uprawa palmy kokosowej, gdzie tylko się dało, stała się bardzo popłatna, skąd powstało wyrażenie ?kokosowy interes”.

Palma kokosowa jest rośliną klimatu zwrotnikowego i podzwrotnikowego, nie znosi silniejszych przymrozków.

Lubi natomiast nadmorski ciepły klimat i rośnie bardzo często nawet na zasolonych piaskach nadmorskich.

Palma kokosowa nie rozgałęzia się i nie tworzy odrostów korzeniowych. Wyrasta majestatycznie do wysokości 30 m, ale bywa, że spotka się okazy nawet 40-metrowe. Zbiór owoców na takiej wysokości nie jest łatwy, a owoce należy zbierać przynajmniej raz na miesiąc, w przeciwnym razie przejrzewające orzechy kiełkują na drzewie. W niektórych rejonach świata tresuje się małpy do zbioru owoców kokosowych, jednak nie zawsze jest to ?kokosowy interes”, bo małpy są też miłośniczkami orzechów kokosowych, zwłaszcza niedojrzałych, do których łatwiej się dobrać.

Palma kokosowa ma w różnych rejonach swej uprawy wielu nieprzyjaciół ? choroby i szkodniki, np. w Afryce mło­de palmy uszkadzają słonie oraz małpy, w innych krajach ? ?latające psy”, czyli nietoperze, oraz szczury (które niszczą już zebrane owoce kokosa). Ze względu na to, że palmy kokosowe są wysokie, często uderzają w nie pioruny, i to jest w wielu rejonach najczęstsza przyczyna ich zamierania.

Owoc palmy kokosowej jest z punktu widzenia botanicz­nego pestkowcem, ale ponieważ swoją budową bardzo przypomina orzech włoski (nawiasem mówiąc, również nie orzech ? tylko pestkowiec), utarła się nazwa ?orzech ko­kosowy” dla owoców tej palmy (często nazywamy je po prostu kokosem).

Kokosy mają bardzo duże znaczenie spożywcze, a jedno­cześnie handlowe i w niektórych rejonach świata stanowią główne pożywienie mieszkańców.

Dojrzały orzech kokosowy waży od 2 do 4 kg, ma od 20 do 35 cm długości i od 15 do 20 cm średnicy. Zewnętrzna miękka okrywa orzecha kokosowego ma od 5 do 10 cm grubości i jest zbudowana ze ściśle splecionych włókien, zwa­nych kojrą (średnia zawartość włókien w orzechu kokoso­wym wynosi 10-60 gramów, są one lekkie i odporne na tarcie, a długość ich waha się w granicach od 15 do 30 cm).

Kojra młodych orzechów jest delikatna i słodka. Jest też przysmakiem dzieci, które lubią ją żuć i wysysać. Ale przede wszystkim kojra ma znaczenie przemysłowe, gdyż włókna, z których jest zbudowana, są bardzo mocne, trwałe, elastycz­ne i nie gniją przez bardzo długi czas pod wpływem wody zwykłej i wody morskiej. Doskonale nadają się na liny dla statków morskich, na sznury, na tkaniny ? chodniki i dywa­ny oraz wycieraczki. O wyrobach z kojry na Jawie pisali już w XI wieku arabscy podróżnicy, a Marco Polo w dwa wieki później. Obecnie najwięcej wyrobów przemysłowych z kojry produkują Indie (słynny jest z nich stan Kerala).

Jeśli zdejmiemy z kokosa dojrzałą kojrę, ukaże się kulisty, częściej wydłużony orzech, długości od 12 do 20 cm i średnicy od 10 do 15 cm, ważący od 0,5 do 1 kg, okryty twardą skorupą. Na jednym z końców orzecha znajdują się trzy zamknięte cienką, niezdrewniałą błoną otwory, przez które może kiełkować znajdujące się wewnątrz nasienie. Wewnątrz jest on wyścielony 1-2-centymetrową zbitą i twar­dą warstwą śnieżnej białości jądra orzechowego (bielma). Samo wnętrze orzecha wypełnione jest sokiem kokosowym, przezroczystym lub lekko zmętniałym, przypominającym rozcieńczone mleko i nazywanym z tego względu mleczkiem kokosowym. Tak więc jądro kokosowe (pod względem botanicznym jest to bielmo) ma konsystencję zarówno twardą (przy wewnętrznej powierzchni skorupy), jak i mięk­ką lub nawet zupełnie płynną (w samym środku orzecha). Grubość poszczególnych warstw zależy od stadium doj­rzałości owocu.

W 70 dni po kwitnieniu wytworzy się orzech osiągający już ostateczną wielkość, ale całe jego wnętrze jest jeszcze płynne. Dopiero w siedem miesięcy po kwitnieniu twardnieje skorupa orzecha i zaczyna się wytwarzać warstwa bielma. Początkowo jest ona bardzo miękka i galaretowata, a także bardzo, bardzo smaczna. Taki orzech przecina się ostrym nożem, płyn (mleczko) ze środka wypija, a miękkie bielmo wyjada łyżeczką. W ciągu następnych pięciu miesięcy orzech dojrzewa, bielmo twardnieje i staje się jądrem orzechowym. Jądro orzechowe przypomina smakiem inne orzechy jadal­ne, ale ma charakterystyczny, przyjemny aromat.

Dojrzałe jądro orzecha kokosowego zawiera około 50% wody, 25-35% tłuszczu, 4% białka i 8% cukrów. Jest bardzo pożywne nie tylko ze względu na wysoką kaloryczność, ale i z powodu wyjątkowej jakości zawartego w nim białka.

Jak wiadomo, człowiek nie może poprzestać na białku roślinnym, lecz musi spożywać codziennie choćby niewielkie ilości białka zwierzęcego. Otóż białko orzecha kokosowego całkowicie zastępuje w diecie białko zwierzęce i z tego względu kokos jest szczególnie ważnym surowcem spożyw­czym w diecie wegetariańskiej.

Twarde bielmo kokosowe, wysuszone na słońcu lub piecu, nazywa się koprą.

Koprą zawiera tylko 7% wody, natomiast 60-70% tłuszczu, 14% cukrów i 7% białka. Pewną ilość kopry miele się na płatki zwane ?wiórkami kokosowymi” czy mączkę kokosową. Mają one duże zastosowanie w piekarnictwie i cukiernictwie (?kokosanki”, ?makaroniki”, cukierki i cze­kolady kokosowe).

W krajach, gdzie się uprawia masowo palmę kokosową, zwłaszcza w Indonezji, płatki kokosowe czy też po prostu tarte świeże jądra kokosowe dodaje się do wszelkiego rodza­ju dań, zwłaszcza do ryżu smażonego na oleju kokosowym.

Z kopry tłoczy się też bardzo cenny olej, spożywczy i używany w technice, nazywany ze względu na konsystencję ?masłem kokosowym” (Oleum seu Butyrum Cocois, ang. Cocos Butter). Tłuszcz ten w temperaturze poniżej 20-26 °C ma konsystencję stałą, przypominającą masło, natomiast w temperaturze wyższej (ponad podaną) jest płynny jak olej. Dobry, świeży tłuszcz kokosowy jest czysto biały, ma łagodny smak i delikatny, swoisty zapach. Używany jest głównie w celach spożywczych (najczęściej pod nazwą ce­resu) i warto wiedzieć, że pierwsza margaryna była otrzyma­na właśnie z oleju kokosowego. Nie jest to jednak najlepszy olej spożywczy, gdyż charakteryzuje go wysoka zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych (palmitynowego, steary­nowego, kaprynowego, laurynowego, myrystynowego), sprzyjających powstawaniu cholesterolu. Za to jest to tłuszcz, który najdłużej ze wszystkich olejów roślinnych nie jełczeje podczas przechowywania.

Jednak olej ten jest powszechnie używany do przygoto­wywania potraw, np. w kuchni indonezyjskiej. Na wyspie Bali wygotowuje się koprę z wodą i zbiera gromadzący się tłuszcz na powierzchni wody. Tłuszcz ten jest następnie oziębiany i służy w charakterze masła lub nieco rozcieńczany mlekiem kokosowym daje śmietanę.

Z oleju kokosowego wytwarza się również bardzo dobre mydła (zwane mydłami morskimi), które pienią się w twar­dej, nawet morskiej wodzie (a poza tym nie toną w niej). Tłuszcz kokosowy jest używany do wyrobu luksusowych środków piorących, płynów kąpielowych ? do kąpieli w wannie i pod prysznicem. Również wykorzystywany jest w produkcji kremów, m.in. kremów do szybkiego opalania, podobnie jak masło kakaowe.

Po wytłoczeniu oleju z kopry pozostają wytłoki zawiera­jące 14-20% białka, 6-26% tłuszczu, 9-12% błonnika, 4-5% soli mineralnych, 10-13% wody i 32-45% węglowodanów. Jest to bardzo cenna pasza treściwa używana szeroko w hodowli różnych zwierząt.

Wnętrze orzecha wypełnione jest płynem, zwanym so­kiem kokosowym (tysiąc orzechów zawiera mniej więcej 120 litrów soku). Płyn ten wypełnia całkowicie wnętrze niedoj­rzałego orzecha, gdy natomiast potrząsa się dojrzałym ko­kosem, słyszy się chlupot soku (gdyż część soku już wypa­rowała). Jest to oznaka dojrzałości orzecha.

Sok kokosowy zawiera 4-7% substancji organicznych, w tym 2,5% cukrów. Ma też sporo soli mineralnych (szczegolnie potasu). Smak soku kokosowego jest słodkawy, orzeźwiający i przez to jest bardzo chętnie pity przez ludność miejscową. Często dodaje się do niego drobno zmielone jądro orzechowe, otrzymując napój przypominający mleko. Daje się go dzieciom tam, gdzie brakuje krowiego mleka.

Najsmaczniejszy jest sok z niedojrzałych orzechów kokosowych, w których jeszcze nie sformowało się jądro. Sok taki często gotuje się, odparowuje i otrzymuje syrop do sporządzania napojów orzeźwiających. Jeszcze bardziej zagęszczając syrop, otrzymuje się tak zwany miód kokoso­wy, brązowy, aromatyczny, bardzo ceniony w przemyśle cukierniczym, a także używany zamiast miodu pszczelego.

Przy przemysłowej produkcji kopry sok kokosowy jest produktem odpadowym. Daje się go bydłu albo też polewa nim komposty, wzbogacając je w sole mineralne (potas) i przyśpieszając fermentację.

W soku kokosowym występują ponadto mało jeszcze poznane czynniki o charakterze roślinnych hormonów wzrostu, przyśpieszające wzrost i rozwój różnych roślin hodowanych na pożywkach. Z tego też względu znajduje on zastosowanie w biotechnologii posługującej się m.in. hodow­lami tkankowymi roślin, w tym grzybów produkujących antybiotyki i inne substancje lecznicze.

Sok kokosowy z owocu nie jest jedynym sokiem pozyskiwanym z palmy kokosowej. Otrzymuje się z niej jeszcze sok palmowy, wyciekający po nacięciu kwiato­stanów. Chińscy podróżnicy opisywali już w VII wieku na­szej ery wydobywanie soku palmowego na Jawie. Najpierw opukuje się kwiatostan drewnianym młotkiem, a póź­niej po ścięciu jego szczytu przywiązuje tak, aby wy­pływający z niego sok ściekał do podstawionego naczynia. Naczynia opróżnia się dwa razy dziennie, za każdym razem ponawiając nacięcie. Sok pozyskuje się przez 8 miesięcy w roku, a przez 4 miesiące pozwala się palmie ?wypoczy­wać”. W ciągu dnia palma daje od 0,5 do 3 litrów soku.

Sok palmowy zawiera 12,3-17,4% cukru i 0,23-0,32% białka oraz dużo witaminy C (około 30 mg%). Przez jego odparowanie otrzymuje się ?cukier palmowy” (jagerry).

Sok palmowy ma przyjemny smak i może być pity bezpośrednio lub po fermentacji. Sfermentowany sok, zwany ?toddy” lub w Indonezji ?tuak”, zawiera około 5% alkoholu, przypomina piwo i jest bardzo popularny w południowo- -wschodniej Azji, a zwłaszcza w Sri Lance.

Przez destylację toddy można otrzymać arak, a przez kwaśną fermentację ? ocet palmowy.

Z soku palmowego produkuje się też bardzo poszukiwa­ne, ulubione przez tubylców, wino palmowe, uchodzące za afrodyzjak i spożywane przez to w dużych ilościach. Nie jest to jednak działanie potwierdzone przez współczesne bada­nia, ale ponieważ sok palmowy, jak i sok kokosowy z orzecha jest bardzo odżywczy, ma on pozytywne działanie również na seksualność.

Mało jest roślin tak wszechstronnie przez człowieka wykorzystywanych jak palma kokosowa. Wprawdzie rodzaj Cocos zawiera ponad 30 gatunków, jednak tylko palma kokosowa ma tak wielkie znaczenie gospodarcze, występo­wanie innych jest ograniczone, a ich wartość handlowa niewielka.